Plaatsvervangende schaamte

Hebben jullie weleens last van plaatsvervangende schaamte? Zo erg, dat je bijna onder de bank wilt kruipen en overmant door gêne je ogen dicht doet?

Nou, ik wel!  Ik weet precies wanneer het begon.

Mijn vader stond bekend om zijn zotte invallen. Hij had lak aan anderen en altijd een grap en een grol paraat. We zaten in een trolleybus ergens in Arnhem. Enkele dagen daarvoor was mijn vader met mijn wat oudere neven en nichten naar Dr. Zhivago geweest. Een bekende film uit de zestiger jaren over de Russische revolutie. Ze raakten er niet over uitgepraat.

Opeens begon mijn vader vanaf de achterbank van de bus te huilen als de wolven op de Russische steppe. Een bekende scène uit de film. Mijn neven loeiden vrolijk mee. Man, man… Míjn éigen vader die zich zo voor schut zette! Terwijl de rest van het gezelschap in hun broek pieste van de lach, schoof ik zo onopvallend mogelijk naar een andere plek. Ik hoorde er niet bij.

Helaas trouwde ik met een man met dezelfde streken. Onze kinderen waren dol op mr. Bean. Manlief hobbelde, tijdens de wekelijkse boodschappen, regelmatig als Bean achter het winkelwagentje door de supermarkt. De stellingen konden mij niet hoog genoeg zijn…

Over plaatsvervangende schaamte zijn interessante psychologische studies gepubliceerd. De belangrijkste conclusies hieruit:

Mensen die zich regelmatig schamen voor het gedrag van een ander zijn:

·         Empathisch

·         Zich sterk bewust van sociale normen

·         Soms sociaal angstig: bang om te worden afgewezen

Als mensen zich plaatsvervangend schamen, komen twee groepen zenuwcellen in actie. De eerste groep is verantwoordelijk voor het begrip dat we hebben voor de oordelen van anderen. De tweede groep is verantwoordelijk voor het gevoel hoe aardig je iemand vindt.

Bij plaatsvervangende schaamte communiceren deze twee groepen met andere delen van de hersenen die ‘gewone’ schaamte voor iets wat je zelf hebt ‘misdaan’ verwerken. De stresshormonen die hierbij vrijkomen laten je blozen, zweten of zwepen de hartslag op. Voilà, plaatsvervangende schaamte!

Uit het onderzoek bleek ook dat hoe meer je van iemand houdt, hoe beter je iemand kent of je met iemand kunt identificeren, hoe eerder je plaatsvervangende schaamte voelt. 

Een van mijn neven had er duidelijk geen last van. Hij heeft ongetwijfeld positieve herinneringen aan het voorval in die trolleybus. Getuige het feit hij zijn jongste dochter Lara noemde. Misschien wel bewust of onbewust naar een van de hoofpersonen uit dr. Zhivago.